پاسخ خودآزمایی های درس آرایه های ادبی سال سوم
پاسخ خود آزمایی های آرایه های ادبی
بخش اول : مقدمات
خود آزمایی درس 1 ( آشنایی با چند اصطلاح ) صفحه ی7
1- نمی کند.
2- ــَ ن
3- سخن
4- حافظ در بیت آخر
5- بیت اول
6- خیر ، هر دو قالب غزل است . حجم شعر ،محتوای شعر ، وجو د تخلص از نشانه های غزل ، درهردو موجود است.
7-تکلیف دانش اموزان است.
خود آزمایی درس 2 ( وزن ، اصلی ترین عامل موسیقی شعر) صفحه ی 12
1- درواژه های زیر صامت ها و مصوت ها را نشان دهید.
نسیم = صامت / ن / + مصوت کوتاه /ــ/ + صامت / س / + مصوت بلند /ی/ + صامت / م/
آسمان = صامت/ ء/ + مصوت بلند/ ا /+ صامت/س/ + مصوت کوتاه /ــ/ِ + صامت/م/ + مصوت بلند/ ا/ + صامت/ن/
خوبی = صامت /خ / + مصوت بلند/ و/ + صامت /ب / + مصوت بلند/ی/
جوان مردی = صامت /ج/ + مصوت کوتاه /ـــ/ + صامت / و / + مصوت بلند/ ا / + صامت /ن/ + صامت /م / + مصوت کوتاه /ــ/ + صامت /ر / + صامت / د/ + مصوت بلند / ی /
ابر = صامت/ ء /+ مصوت کوتاه /ــ/ + صامت /ب / + صامت /ر /
همت = صامت /هـ / + مصوت کوتاه /ــ/ِ + صامت /م /+ صامت/ م/ +مصوت کوتاه /ــ/ + صامت/ ت/
2- واژه های زیر از چند هجا ساخته شده اند ؟ نوع هجا را مشخص کنید.
آتشین =3 هجا ، آ (هجای بلند) +تَ (هجای کوتاه) ، شین1 (هجای بلند) _ U _ ) )
بیدار = 2 هجا ،بی (هجای بلند ) + دار(هجای کشیده ) (U_ _ )
فقر = 1 هجا ، هجای کشیده (U_ )
مستانه = 3 هجا ،مَس ( هجای بلند ) ، تا ( هجای بلند ) ، نِ ( هجای کوتاه ) (U_ _ )
دانش آموز = 4 هجا ، دا (هجای بلند ) ، نِ ( هجای کوتاه ) ، شا ( هجای بلند ) ، موز ( هجای کشیده) (U--U-)
یا دا (هجای بلند ) ، نش ( هجای کشیده ) ، آ ( هجای بلند ) ، موز ( کشیده ) (U_ _ _ _ )
نکته : این واژه می تواند دوگونه تلفظ شود در تلفظ اول همزه ی آغاز بخش دوم ( آموز ) حذف می گردد .
3- هجاهای مصراع زیر را تعیین کنید و هر نوع را با علامت خاص خود بنویسید.
تـ ـ وا ـ نا ـ بـ ـ ود ـ هر ـ کـ ـ دا ـ نا ـ بـ ـ ود
U ـ ـ U ـ ـ U ـ ـ U ـ
4- مصوت کوتاه و بلند از نظر امتداد چه تفاوتی دارد؟
مصوت بلند از نظر امتداد دو برابر مصوت کوتاه است ؛ ( امتداد هجا ، یعنی مقدار زمانی که یک هجا درهنگام بیان به خود اختصاص
می دهد .) از این رو درتقطیع هجاها و شمارش واج ها معادل دو واج محسوب می شود .
5- برای هریک ازواژه های زیر، یک واژه هم وزن بنویسید ، به گونه ای که حرف آخر آن ها متفاوت باشد.
صدق : حسن ، عقل ، مِهر ، ترس ، نیک ، راست ، ترس ، مُهر
نیکی : نیکو ، زیبا ، جالب ، بهتر ، رحمت ، سازش ، دانا ، مردم
جوانی : محبت ، سعادت ، برادر ، سراسر ، ملامت ، نماند
تقوا : همت ، صادق ، عالم، فاسد ، شاهد ، بالغ
میلاد : سالار ، دلدار ، آرام ، تاریک ، مهتاب ، مشتاق
انتظار : اتحاد ، سرفراز ، سربلند ، دل پسند
6- برای هریک از واژه های زیر ، یک واژه ی هم وزن بنویسید که حرف آخر آن ها یکی باشد.
گل : مل ، پل ، یل ، دل، گل
سخن : چمن ، دهن ، کهن ، سمن ، دمن
سحر : خبر ، اثر ، کمر ، سفر ، سپر ، پدر
صبا : رها ، رضا ، وفا ، دعا ، جفا ، هما
گلزار : گلنار ، دلدار ، بیزار ، بیدار ، رهوار
اشک : مشک ، رشک ، خاک ، خشک ، نیک
7- هجاهای دو مصراع زیر را جدا کنید و با مقایسه ی آن ها نشان دهید که دومصراع ، هم وزن اند .
گو ینـ د مـ را چ زا د ما در
بنـ شی ن م صبـ ر پیـ ش گیـ رم
نکته :
هجای کشیده از نظر امتداد برابر با یک هجای بلند ویک هجای کوتاه است ودرشمارش هجاها ، آن را یک بلند ویک کوتاه محسوب
می کنیم مثل : ((یند)) که هجای کشیده است برابر است با ((شی)) و ((ن))
هر دو مصراع چنانکه می بینید، هم وزن هستند، زیرا تعداد هجاهای آن ها با هم برابر است ( هرمصراع 8 هجا دارد ) ونظمی که در تکرار هجاهای کوتاه وبلند دیده می شود ، درهر دو مصراع یکی است .
بخش دوم ـ قالب های شعر فارسی
خود آزمایی درس 3 ( قصیده ، غزل) صفحه ی 28
1- قصاید مدحی از چه بخش هایی تشکیل می شود ؟
تغزل ، تخلص ، تنه ی اصلی ، شریطه ( دعا )
2- تفاوت اصطلاح ((تخلص )) در قصیده و غزل را توضیح دهید .
تخلص در قصیده ، بیتی است که مقدمه ی قصیده و تنه ی اصلی را به هم مرتبط می سازد / تخلص در غزل ، نام شعری شاعر است که معمولاً در بیت آخر می آید .
نکته : در قصاید مدحی هم ، شاعر نام خود را در بیت آخر می آورد پس تخلص در قصیده ی مدحی به دو صورت است .
الف ) بیت رابط مقدمه و تنه ی اصلی ب) آمدن نام شاعر در پایان شعر
3- عمده ترین مضامین قصیده های فارسی را بیان کنید.
مدح ، رثا ، حکمت ، پند و اندرز ، شکایت ، عرفان و وصف
4- قالب قصیده و غزل را از دید محتوا با هم مقایسه کنید .
محتوای قصیده : مدح ،وصف ، رثا ، حکمت ، پند و اندرز است ولی در غزل ، عشق وعرفان آمیزه ای از این دو است . از زمان مشروطه ، مضامین اجتماعی هم به غزل راه یافته است البته در غزل های متأخر مضامین مدحی هم وجود دارد منتهی برای ائمه ی اطهار و سلاطین
5-تفاوت محتوایی غزل های سنتی را با غزل های پس از مشروطه بنویسید.
محتوای غزل های سنتی عاشقانه و عارفانه است ولی محتوای غزل های پس از مشروطیت اجتماعی و وطنی است .
6- با مراجعه به کتاب ادبیات سال دوم شعر(( باغ عشق )) و (( درکوچه سار شب )) را از دید قالب و محتوا با هم مقایسه کنید .
شعر« باغ عشق » در قالب قصیده است ومحتوای آن اخلاقی و حکمی و عرفانی است .ولی شعر « کوچه سارشب » در قالب غزل است و مضمون سیاسی و اجتماعی دارد .
خود آزمایی درس 4(قطعه ، ترجیع بند ، ترکیب بند ) صفحه ی 39
1- علت نام گذاری قطعه را بنویسید.
نامگذاری این قالب به این دلیل است که گویی این شعر ، قطعه ای جدا شده از میان یک قصیده است .
2- موضوع های رایج قالب قطعه را بیان کنید .
اخلاقی و حکمی ، تعلیمی ، شکایت ، مدح ، هجو و تقاضا ، حکایت و ...
3-شعر ((متاع جوانی)) ادبیات سال اول را از دید قالب و موضوع بررسی کنید.
قالب : قطعه موضوع : پند و اندرز یعنی قدر جوانی را دانستن
4- تفاوت قالب ترجیع بند با قالب غزل را توضیح دهید.
ترجیع بند از چند غزل پیوسته تشکیل شده است که هر غزل قافیه متفاوت با غزل دیگر دارد ولی در یک غزل قافیه ثابت است . قالب ترجیع بند بلندتر از غزل است . وهمچنین درترجیع بند درپایان هر غزل (رشته) تخلص دیده نمی شود و بین رشته ها بیت ترجیع(بیت تکراری ) می آید .
5- تفاوت ترکیب بند محتشم با ترکیب بند جمال الدین عبدالرزاق را بنویسید.
مضمون ترکیب بند محتشم کاشانی رثای امام حسین (ع) در حالی که مضمون ترکیب بند جمال الدین عبدالرزاق نعت و ستایش پیغامبر (ص) است .
6- قالب ترکیب بند چه تفاوتی با قالب ترجیع بند دارد؟
در ترکیب بند ، بیت برگردان در پایان هر بخش یا رشته متفاوت است در حالی که در ترجیع بند یکسان است .
خود آزمایی درس 5 (مسمط ، مثنوی ) صفحه ی 46
1- ((رشته)) در ترجیع بند چه تفاوتی با رشته در قالب مسمط دارد؟
در مسمط ، در هر رشته همه ی مصرع ها به جز مصرع آخر هم قافیه است و هر رشته از چهار ، پنج یا شش مصرع تشکیل شده است ولی در ترجیع بند هر رشته مثل غزل است یعنی مصرع اول با مصرع های دوم هم قافیه است .
2- پدید آورنده ی قالب مسمط کیست ؟
منوچهری دامغانی
3- قالب مسمط تضمینی را توضیح دهید.
در مسمط تضمینی ، شاعر ، غزل شاعر دیگری را بیت بیت می کند و هر بیتی را به ترتیب به جای دو مصراع آخر هر یک از رشته های مسمط خود به کار می برد.
4- کدام قالب برای بیان داستانها و مطالب طولانی مناسب تر است چرا؟
مثنوی ، چون قافیه ی هر بیت مستقــل است و شـــاعر می توانــد پس از چند بیت، از قافیه های قبلی استفاده کند بنابراین شاعر کمتر با مشکل قافیه مواجه می شود .
5- انواع مثنوی از دید محتوا را بنویسید .
الف) حماسی وتاریخی ، مانند : شاهنامه ی فردوسی واسکندر نامه ی نظامی گنجه ای .
ب) اخلاقی وتعلیمی ، مانند : بوستان سعدی .
پ) عاشقانه و بزمی ، مانند: خسرو شیرین نظامی وویس و رامین فخر الدین اسعد گرگانی .
ت) عارفانه ، مانند : مثنوی مولوی ، حدیقه الحقیقه ی سنایی و منطق الطیر عطار .
6- شعر (( با تو یاد هیچ کس نبود روا)) و ((مرغ گرفتار )) از ادبیات سال اول را از دید قالب و محتوا با هم مقایسه کنید.
شعر« با تو یاد هیچ کس نبود روا » در قالب «مثنوی» و محتوای آن «عارفانه» است .
شعر« مرغ گرفتار» در قالب« غزل» و محتوای آن «اجتماعی و میهنی» است که شاعر اشتیاق خود را به آزادی مطرح می کند .
خود آزمایی درس 6 (رباعی ، دوبیتی ، چهار پاره) صفحه ی 54
1- قالب رباعی چه خصوصیاتی دارد؟
الف) رباعی شعری چهار مصرعی است که رعایت قافیه در مصراع اول و دوم وچهارم آن اجباری است و درمصراع سوم قافیه اختیاری است .
ب)این نوع شعر مناسب ترین قالب برای ثبت لحظه های کوتاه شاعرانه است در همه ی دوره ها رواج داشته است .
پ) قالب رباعی ، خاص زبان فارسی است .
ت) درون مایه ی آن بیش تر عارفانه ، عاشقانه یا فلسفی است .
ث) رباعی دارای وزن خاص است . رایج ترین وزن رباعی ( لاحول ولا قوه الا باالله ) می باشد.
2- چگونگی تشخیص قالب رباعی از دو بیتی را بنویسید.
از وزن آن ها تشخیص داده می شود زیرادوبیتی بر وزن مفاعیلن ،مفاعیلن ، مفاعیل(فعولن ) سروده شده است در حالی که رایج ترین وزن رباعی « لاحول و لا قوه الا بالله » است . نخستین هجا درهر مصراع ، دردو بیتی کوتاه و در رباعی بلند است .
3- چهار پاره چگونه قالبی است ؟
چهارپاره ، شعری است شامل چند دوبیتی با قافیه های مختلف که از نظر معنی با هم ارتباط دارند . در چهار پاره معمولاٌ مصرع های زوج هر پاره هم قافیه اند . این نوع شعر در روزگار معاصر پدید آمده وبه وزن هایی غیر از وزن دوبیتی نیز سروده شده است .
4- قالب چهار پاره از چه هنگام و با چه هدفی رواج یافت ؟
پس از مشروطیت در روزگار معاصر در ایران رواج یافت و تلاشی بود در جهت ایجاد یک قالب نو که درون مایة ی تازه داشته باشد . و بیش تر «اجتماعی و غنایی» است .
5- چهارپاره از نظر محتوا معمولاً چه تفاوتی با دوبیتی و رباعی دارد؟
دوبیتی مطلعش مصرع است در حالی که مصرعهای زوج دوبیتی های چهارپاره معمولاٌ باهم هم قافیه است و مطلعش مصرع نمی باشد . معمولاٌ قالب چهارپاره ، برای بیان مضمون های «اجتماعی وغنایی » استفاده شده است در حالی که قالب های رباعی ودو بیتـی برای مضمـون های « عاشقانه و عارفانه و فلسفی » استفاده می شود .
6- شعر (( در امواج سند )) ادبیات سال اول را از دید قالب و محتوا بررسی کنید .
شعر «در امواج سند»در قالب چهارپاره است ؛ زیرا از چند دوبیتی با قافیه های مختلف تشکیل شده است . مطلع آن مصرع نیست . مصرع های زوج آن هم قافیه است . محتوای آن به هم مرتبط است . محتوای آن در مورد« وطن و میهن »است .
خود آزمایی درس 7 (مستزاد، شعر نیمایی ) صفحه ی 61
1- قالب مستزاد چگونه پدید می آید ؟
با افزودن واژه یا واژه هایی هم وزن به پایان مصراع های قطعه ،رباعی و غزل می توان مستزاد سرود وبه سبب همین بخش های اضافی ، این قالب را « مستزاد »گویند .
2- اهمیت قالب مستزاد در چیست ، چرا؟
اهمیت قالب مستزاد از آن روست که احتمالاٌ از منابع الهام نیما در کوتاه و بلند کردن مصراع های شعر نو بوده است . زیرا این قالب تنها قالب شعر سنتی است که مصراع های آن با هم مساوی نیستند .
3- وزن و قافیه در شعر سنتی و نیمایی چه جایگاهی دارد؟
قافیه در شعر« سنتی» الزامی است و جایگاه ثابتی دارد . یعنی ، در پایان مصرع ها می آید ولی در شعر نیمایی قافیه الزامی نیست و شاعر هر جا که بیان خود را نیازمند واژه های هم قافیه می بیند از آن استفاده می کند.
شعر «سنتی»،« موزون» است و مصراع ها از نظر امتداد برابرند ، شعر« نیمایی» مانند شعر« سنتی» موزون است یعنی وزن و آهنگ آن با گوش احساس می شود اما در این نوع شعر چون طول مصرع ها با هم مساوی نیستند و همچنین وجود قافیه الزامی نیست دریافت و احساس وزن به دقت بیشتری نیاز دارد .
4- درمورد مضمون شعر نیمایی توضیح دهید.
مضمون شعر نیمایی مبتنی بر تجربه ی شخصی است . یعنی ، شاعرحق داردازهراندیشه ای اعم ازغنایی، فلسفی ، اجتماعی ، سیاسی و… سخن بگوید به شرط آن که سخن برخاسته از احساس وی باشد عمده ترین درون مایه ی شعر نیمایی عشق ، سیاست و اجتماع است .
5- شعر (( همای رحمت )) و (( پشت دریاها)) از ادبیات سال دوم را از نظر قالب ودرون مایه با هم مقایسه کنید.
شعر « علی ای همای رحمت » با توجه به تعداد ابیات همچنین محتوای ستایشی آن ، «قصیده» است و به لحاظ داشتن زبان نرم و احساسات لطیف ، «غزل» است .
پشت دریاها : قالب نیمایی است و محتوای آن مطالب فلسفی ،معرفی آرمان شهر (مدینه ی فاضله ) و بیان احساسات شخصی شاعر و میل او به کمال و عروج انسانی است .
بخش سوم ـ علم بیان
خود آزمایی درس 8 (تشبیه ) صفحه 69
1-در شعر ها وعبارت های زیر پایه های تشبیه را معین کنید .
-ایام گل ( مشبه) ، عمر ( مشبه به) ، چو (ادات تشبیه) ،به رفتن شتاب کردن ( وجه شبه)
-گفتا برو : ضمیر مستتر تو که به فقیه بر می گردد (مشبه) ، خاک: (مشبه به ) ،چو( ادات تشبیه) ، تحمل کردن (وجه شبه )
- گرت زدست برآید : ضمیر مستتر تو در باش ( مشبه) ، نخل (مشبه به ) ، چو ( ادات تشبیه ) ، کریم بودن ( وچه شبه )
- ضمیر مستتر تو در باش ( مشبه ) ، سرو ( مشبه به ) ، چو ( ادات تشبیه ) ، آزاد بودن ( وجه شبه )
-چون شبنم اوفتاده بدم : شناسه ی م ( من )در بدم (مشبه ) ، شبنم ( مشبه به ) ، چون ( ادات تشبیه ) ، افتاده بودن ( وجه شبه)
- همچو چنگم :م درچنگم (مشبه)،چنگ( مشبه به )،همچو( ادات تشبیه)،به نشانه ی تسلیم و ارادت سر در پیش افکندن (وجه شبه )
الف) تو هم چون گل زخندیدن لبت با هم نمی آید .تو( مشبه)،گل (مشبه به)،هم چون (ادات تشبیه)،همیشه خندان بودن وبه هم نیامدن لب ها(وجه شبه)
ب) من (مشبه) ، بلبل (مشبه به ) ، ادات تشبیه و وجه شبه محذوف است . (تشبیه بلیغ)
پ) من (مشبه )، بوتیمار(مشبه به) ، چو (ادات تشبیه) ، نشستن (وجه شبه)
2- واژه ها وترکیبات زیر، طرفین تشبیه اند . برای هر مشبه ، مشبه به مناسب انتخاب کنید .
حسود : حسود مانند بیمار است . زندگی : زندگی مانند رودخانه است .
علم : علم مانند چراغ است . سخن سودمند : سخن سودمند مانند باران بهاری است .
3- بیت زیر را معنی کنید و زیبایی تشبیه آن را توضیح دهید.
من در این مجلس باشمع هم دل و هم درد هستم . یعنی ، شادی و غم ، گریه و خنده با هم دارم . سخن گیرا و کلام پرنفوذ دارم ولی افسوس که اثر نمی کند .(من مانند شمع در میان گریه از سر تأسف و دریغ می خندم زیرا چون شمع زبانی گرم مؤثر و گیرا دارم اما در کسی اثر نمی کند )
زیبایی این تشبیه در این است که برای یک تشبیه دو وجه شبه آورده است .
من(مشبه)،شمع(مشبه به) ، چون (ادات تشبیه)،میان گریستن ، خندیدن(وجه شبه اول)،داشتن زبان آتشین اما بی اثربودن(وجه شبه دوم)
نکته : این بیت آرایه ی تضاد ، تشخیص ، استعاره مکنیه ، ایهام و … دارد .
4- با هریک از مشبه های زیر یک تشبیه بسازید .
شب : شب همچون ابری سیاه در دامن آسمان پدیدار شد . شب چون پرده ای از سقف آسمان آویخته شد( یا آسمان را پوشاند )
کتاب : کتاب همچون گلستانی است که گلهای دانش را در بر می گیرد .
عشق : عشق مانند خورشید ، گرمابخش است یا همانند دارویی شفابخش است .
دوست : دوست مانند آینــه ای عیـب ها را به انسـان می نمایاند.
5-باهریک ازمشبه به های زیر یک تشبیه بسازید .
دریا : جمعیت همچون دریا خروشان بود یا زندگی مانند دریا گاه آرام و گاه متلاطم است
آینه ی روشن : مؤمن مانند آینه ی روشن عیب هارا به انسان نشان می دهد .
گل سرخ : روی او همچون گل سرخ لطیف است .
6- با وجه شبه های زیر تشبیه بسازید و طرفین تشبیه را در آن نشان دهید .
بخشندگی : او در بخشندگی مانند حاتم طایی است یا لطف و کرم خدا در بخشندگی چون باران بهاری است.
پاکی : دل مؤمن به پاکی آب زلال است
زیبایی : چشم تو در زیبایی چون نرگس شهلا است .
7- درختی را در کویر به اختصار وصف کنید و در توصیف خود سه تشبیه به کار ببرید.
گز و تاق در کویر می روید . این درختان مانند انسانهای شجاع و صبور علی رغم کویر بی نیاز از آب و خاک از سینه ی خشک و سوخته ی کویر، سر به آتش می کشند و می ایستند و می مانند و هر یک مانند رب النوعی بی هراس ومغرور تنها و غریب وگویی سفیران عالم دیگرند که درکویرظاهرمی شوند . ( از کویر دکتر شریعتی )
خود آزمایی درس 9 (تشبیه بلیغ ) صفحه ی 73
1- در بیت ها و جمله های زیر ، تشبیهات را بیابید و تعیین کنید که در آن ها ، کدام یک از پایه های تشبیه حذف شده است ؟
- شبی چون شبه ، روی شسته به قیر نه بهرام پیدا نه کیوان نه تیر
شبی : مشبه شبه : مشبه به چون : ادات تشبیه
وجه شبه : روی به قیر شستن که کنایه از سیاهی وتاریکی کامل است .
- درشجــاعت شیـر ربــا نیــستی درمروت خـود که داند کیستی ؟
ی=(تو) : (حضرت علی ) مشبه شیر : مشبه به در شجاعت : وجه شبه ادات تشبیه : محذوف
- فراش باد صبا را گفته تا فرش زمردین بگسترد ودایه ی ابر بهاری را فرموده تا بنات نبات در مهد زمین بپرورد.
تشبیه اول ؛ باد صبا : مشبه فراش : مشبه به گستردن فرش : وجه شبه ادات تشبیه : محذوف
تشبیه دوم؛ ابر بهاری : مشبه دایه : مشبه به پرورنده بودن : وجه شبه ادات تشبیه : محذوف
تشبیه سوم ؛ نبات : مشبه بنات : مشبه به پرورش یافتن : وجه شبه ادات تشبیه : محذوف
تشبیه چهارم ؛ زمین : مشبه مهد : مشبه به مکان مناسب برای پرورش : وجه شبه (محذوف) ادات تشبیه : محذوف
- لبت تا درلطافت لاله ی سیراب را ماند دلم در بی قراری چشمه ی سیماب را ماند
لبت : مشبه لالة ی سیراب : مشبه به لطافت : وجه شبه ماند : ادات تشبیه
دلم : مشبه چشمةی سیماب : مشبه به بی قراری : وجه شبه ماند : ادات تشبیه
- وزرا برمثال اطبا اند .
وزرا : مشبه اطبا : مشبه به برمثال : ادات تشبیه وجه شبه : محذوف(چاره جویی و مشکل گشابودن )
- یکی را گفتند : عالم بی عمل به چه ماند ؟ گفت به زنبور بی عسل .
عالم بی عمل : مشبه زنبور بی عسل : مشبه به ماند : ادات تشبیه وجه شبه : محذوف (بی فایده و مضر بودن)
- دروغ گفتن به ضربت لازم ماندکه اگر نیز جراحت درست شود ، نشان بماند .
دروغ گفتن : مشبه ضربت لازم : مشبه به ماند : ادات تشبیه به جا ماندن اثر(نشان) : وجه شبه
- ای شده چون سنگ سیاهی صبور / پیش دروغ همه لبخندها / بسته چو تاریکی جاوید گور/ خانه به روی همه سوگندها
تشبیه اول : تو : مشبه (محذوف ) سنگ سیاه : مشبه به صبوری وتحمل پذیری : وجه شبه چون : ادات تشبیه
تشبیه دوم :خانه : مشبه گور : مشبه به بسته بودن : وجه شبه چو : ادات تشبیه
- از بس که کوته است وسیه زلف یار من گویی که روزمن بود و روزگار من
زلف یار : مشبه روز من : مشبه به کوتاهی : وجه شبه گویی : ادات تشبیه( در این بیت لف و نشرمرتب وجود دارد . )
زلف یار: مشبه روزگار من : مشبه به سیاهی : وجه شبه گویی : ادات تشبیه( در این بیت لف و نشر مرتب وجود دارد . )
- قطره تویی ، بحر تویی، لطف تویی ، قهر تویی قند تویی ، زهر تویی ، بیش میازار مرا
تو : مشبه قطره : مشبه به ادات تشبیه و وجه شبه : محذوف
تو : مشبه بحر : مشبه به ادات تشبیه و وجه شبه : محذوف
تو : مشبه قند : مشبه به ادات تشبیه و وجه شبه : محذوف
تو : مشبه زهر : مشبه به ادات تشبیه و وجه شبه : محذوف
2-دربیت زیریک تشبیه بلیغ اضافی به کاررفته است ،آن رابیابید وبه گونه ای بازنویسی کنیدکه همه پایه های تشبیه درآن دیده شود.
گذشت روزگاران بین که دوران شباب ما دراین سیلاب غم ، دسته گلی شاداب را ماند
الف ـ سیلاب غم : تشبیه بلیغ غم همانند سیلاب ویرانگر است.
ب ـ تشبیه غیر بلیغ دوران شباب ما : مشبه ، دسته گل : مشبه به ، ماند : ادات تشبیه
وجه شبه : محذوف (زودگذر بودن عمر )
3-تشبیهاتی بسازید که ادات تشبیه در آن ها ذکر شده باشد و مشبه آن ها واژه های زیر باشد.
آسمان : آسمان مانند دریاست (بی کران بودن : وجه شبه )
غروب : غروب مانند غربت است (غم انگیز بودن :وجه شبه )
غم : غم مانند گرد و غباری ، بر چهره اش نشسته است / یا غم مانند کوهی بر دلم سنگینی می کند .
4- تشبیهاتی بسازید که مشبه به آن ها واژه های زیر باشد و ادات تشبیه از آن ها حذف شده باشد .
نسیم : نسیم عمر ،گذرا است / یا نسیم محبت ، زندگی بخش است .
بهار : بهار جوانی ، شورانگیز است / یا بهار آزادی ، دل انگیز است .
شبنم : شبنم اشک بر گلبرگ چهره اش نشسته است.
5- تشبیهاتی بلیغ ( اضافی و غیر اضافی) بسازید که واژه های زیر مشبه آن ها باشد .
دانش :چراغ دانش (تشبیه اضافی ) / دانش چراغ است .(تشبیه غیراضافی)
تعلیم : گوهر تعلیم (اضافی) / تعلیم گوهر است .
دوستی : درخت دوستی (اضافی) / دوستی درختی است .
6- تکیلف دانش آموزان است .
خود آزمایی درس 10 (تشبیه مفرد، تشبیه مرکب ) صفحه ی 79
1- در تشبیهات مرکب زیر ، طرفین تشبیه و وجه تشبه را تعیین کنید ؟
الف ـ آن شاخه های نــارنج انــدر میان ابــر چون پاره های اخگر اندر میان دود آن شاخه های نارنج اندر میان ابر : مشبه پاره های اخگر اندر میان دود : مشبه به چون : ادات تشبیه قرارگرفتن بخشهای قرمز در میان توده ی خاکستری رنگ : وجه شبه
ب ـ جرم گردون تیره و روشن در او آیات صبح گویی اندر جان نادان ، خاطر داناستی
جرم گردون تیره و روشن در او آیات صبح : مشبه اندرجان نادان خاطر داناست یا (پیدا شدن دانایی در جان نادان ) : مشبه به گویی : ادات تشبیه قرار گرفتن روشنی درون سیاهی: وجه شبه
بازگردانی بیت : آیات روشن صبح درجرم تیره گردون مثل خاطر دانا در جان انسان نادان است .
پ ـ به چمن خرام وبنگر برتخت گل که لاله به ندیم شاه ماند که به کف ایاغ دارد
حالت قرار گرفتن لالة ی سرخ در کنار گل : مشبه به حالت ندیم شاه که در کنار تخت او ایستاده و جام شراب در دست دارد : مشبه به قرار گرفتن شی ء بلند در کنار شی ء کوتاه تر در حالتی که در بالای آن شی ء بلند، قرمز یی دیده می شود : وجه شبه
ت ـ کنیــزان و غلامــان، گـردخــر گاه ثـریــا وار ، گــرد خــرمن مـــاه
مصرع اول : مشبه قرار گرفتن مجموعه ی ستاره ثریا در اطراف ماه : مشبه به وار (مانند) : ادات تشبیه قرار گرفتن اشیاء کوچک مدور در اطراف یک شی ء بزرگ و روشن سپید وزیبا یا حلقه زدن دور چیزی :وجه شبه
س ـ آن قطره ی باران که برافتد به گل سرخ چون اشک عروسی است بر افتاده به رخسار
مصرع اول : مشبه اشک عروسی برافتاده بر رخسار : مشبه به چون : ادات تشبیه قرار گرفتن یک چیز سفید و شفاف بر روی یک چیز قرمز لطیف و زیبا : وجه شبه
ج ـ درخم زلف تو آن خال سیه دانی چیست ؟ نقطه ی دوده که درحلقه ی جیم افتاده است
خال سیاهی که گیسوی خمیده دور آن راگرفته است:مشبه مصرع دوم:مشبه به ادات تشبیه : محذوف قرار گرفتن نقطه ای سیاه در میان شی ء حلقه ای : وجه شبه
2- در شعرها و عبارتهای زیر تشبیهات مفرد و مرکب را تعیین کنید . (دراین سئوال فقط تعیین نوع تشبیه کافی است و سایر موارد فقط جهت استفاده ی همکاران است .)
الف ـ رخ گل را که عکس روی یار است هوا مشاطه ، آب آیینه دار است .
بیت سه تشبیه مفرد دارد: 1) رخ گل مانند عکس روی یار است، 2) هوا مانند مشاطه است ، 3) آب آیینه دار است .
ب ـ هرکه علم خواند و عمل نکرد ، بدان ماند که گاو راند وتخم نیفشاند .
بیت یک تشبیه مرکب دارد : هر که علم خواند و عمل نکرد : مشبه کسی که گاو راندو تخم نیفشاند : مشبه به
وجه شبه : وجود شرط لازم و انجام ندادن آن
پ ـ عرقت بر ورق روی نگارین به چه ماند همچو برصفحه ی گل قطره ی باران بهاری
بیت یک تشبیه مرکب دارد: عرقت بر ورق روی نگارین( دانه های عرق نشسته بر چهره ی زیبارو) : مشبه قطره ی باران بهاری بر صفحه گلبرگ : مشبه به
ماند : ادات تشبیه قرار گرفتن سفیدی و روشنی بر سرخی : وجه شبه
ت ـ زلف تو مگــر جانا امید و نــیاز است زیرا که چنین هر دو سیاه است و درازاست
بیت دو تشبیه مفرد دارد : زلف : مشبه امید ونیاز : مشبه به درازی و سیاهی: وجه شبه
ث ـ ماه خورشید نمایش زپس پرده ی زلف آفتابی است که درپیش ، سحابی دارد
بیت یک تشبیه مرکب دارد: مصرع اول : مشبه آفتابی است که ابری در مقابل دارد : مشبه به ادات تشبیه : محذوف
یکسانی حالت و رنگ یا قرار گرفتن سفیدی در پشت سیاهی : وجه شبه
ج ـ آن فســون دیــو در دل هــای کژ می رودچـون کفش کـژ در پـای کـژ
بیت یک تشبیه مرکب دارد : فرو رفتن و نفوذ افسون شیطان در دل های ناپاک : مشبه فرو رفتن پای کج در کفش کج : مشبه به
قرار گرفتن انحراف در محل منحرف یا قرارگرفتن هرچیز نا مناسب در محل نامناسب : وجه شبه
چ ـ قــرار در کـف آزادگـان نگــیرد مال چو صبر در دل عاشق ، چو آب در غربال
بیت تشبیه مرکب دارد : قرار نگرفتن مال در دست انسان های آزاده : مشبه (1) نبود صبر در دل عاشق (2) قرار نگرفتن آب در غربال : مشبه به
در این بیت دو «مشبه به» وجود دارد. گریز یک چیز از یک چیز دیگر یا ماندگار نبودن و ناپایداری یک چیز در چیز دیگر : وجه شبه
ح ـ ای زلــف تو هـــر خــمی ، کمنــدی چشــمت به کرشمه ، چشـم بنـد ی
بیت دو تشبیه مفرد دارد 1)هر خم زلف تو : مشبه کمند : مشبه به خمیدگی : وجه شبه
2 )چشم تو : مشبه چشم بند : مشبه به کرشمه : وجه شبه
خ – ازدیده گر سرشک چو باران چکد ، رواست کاندر غمت چوبرق بشد روزگار عمر
بیت دو تشبیه مفرد دارد: 1) سرشک : مشبه باران : مشبه به چو : ادات تشبیه پیاپی فروچکیدن : وجه شبه
2) روزگار عمر : مشبه برق : مشبه به چو : ادات تشبیه به سرعت سپری شدن : وجه شبه
3ـ با مشبه های زیر تشبیه مرکب بسازید ؟
ـ اشکی بر رخسار یک کودک : اشکی که بر رخسار یک کودک فرو می ریزد همانند مرواریدی است که بر صفحه ی سفید فرو می غلتد یا قطره شبنمی است بر برگ گل .
- مرددانایی که درجامعه ی خود شناخته شده نیست : مانند مرواریدی است که در بین خرمهره ها گم شده است یا چون گوهری است درمعدن و...
- شکوفه های سرخ در میان برگ های سبز یک درخت : مانند قطرات خون شهیدی است که بر جامه ی سبز رنگش پاشیده باشد یا چون عقیق است بر زبرجد.
4-با مشبه به های زیر تشبیه مرکب بسازید ؟
گل های سپید که در مرغزاری سبز روییده اند : کلمات زیبای او که بر تابلو کلاس نقش می بستند مانند گل های سپیدی بود که یکی پس از دیگری در مرغزاری سرسبز می رویند / پولک های نقره ای دوخته شده بر آن پارچه ی لطیف سبز رنگ مانند گل های سپیدی است که در مرغزاری سرسبز روییده اند .
چراغ های مهتابی که در حال چشمک زدن هستند : کرم های شبتابی که از لابه لای برگ ها خــود نمایی می کردند مانند چراغهای مهتابی بودند که چشمک می زدند .ستارگان در هر گوشه ی آسمان نورافشـانی می کردند ؛ گویی چراغ های مهتــــابی بودند که چشمک می زدند .
5- تکلیف دانش آموزی
خود آزمایی درس 11 ( استعاره ی مصرحه ‹آشکار›) صفحه ی 85
1- در شعرهای زیر ، استعاره ی مصرحه رابیابید و بگویید که چگونه پدید آمده اند . مشبه ، مشبه به و وجه شبه را نیزبیابید .
- شمس وقمرم آمد ، سمع وبصرم آمد وان سیم برم آمد ، وان کان زرم آمد
شمس و قمر ، سمع ، بصر ، کان زرم« استعاره مصرحه» است
محبوب و معشوق :مشبه نورانیت و زندگی بخشی : وجه شبه مانند : ادات تشبیه شمس و قمر: مشبه به
محبوب من :مشبه هوشیاری و آگاهی بخشیدن :وجه شبه مانند : ادات تشبیه سمع و بصر :مشبه به
محبوب من : مشبه ارزشمندی و منزلت :وجه شبه مانند :ادات تشبیه معدن طلا : مشبه به -در این بازار اگر سودی است با درویش خرسند است خدایا،منعمم گردان به درویشی و خرسندی
- بازار:استعاره از دنیا دنیا :مشبه بازار:مشبه به ( در این بازار هر کسی سرمایه ی عمرخود راخرید وفروش می کند.)
وجه شبه : سودمندی ، سود بخشی - مرا در خانه سروی هست کاندر سایه ی قدش فراغ از سرو بستانی و شمشاد چمن دارم
- سرو :استعاره از معشوق و فرد قد بلند یار من :مشبه زیبایی و قامت بلند :وجه شبه سرو :مشبه به
- بخت آن نکند با من، کان شاخ صنو بر را بنشینم وبنشانم،گل بر سرش افشانم
- شاخ صنوبر:استعاره از معشوق معشوق من :مشبه زیبایــی و شــــادابی :وجه شبه شاخ صنوبر :مشبه به
- ای غنچه ی خندان ،چراخون در دل ما می کنی ؟ خاری به خود می بندی و ما را ز سر وا می کنی غنچه ی خندان :استعاره از محبوب محبوب :مشبه خنده رویی و زیبایی: وجه شبه غنچه ی خندان :مشبه به
- چوتنها ماند ماه سرو بالا فشاند از نرگسان لؤ لوی لالا ماه سروبالا :استعاره از معشوق زیبا نرگسان :استعاره از دو چشم ، لؤلؤ : استعاره از اشک
- معشوق من از نظر زیبایی مانند ماه است که از چشمان خمارش که مانند نرگس است قطرات اشک درخشان و شفاف مانند لؤلؤ فرو می چکد . (سرو بالا تشبیه است = بالای او مانند سرو است )
معشوق :مشبه ماه :مشبه به زیبایی: وجه شبه چشمان :مشبه نرگس :مشبه به خماری :وجه شبه قطرات اشک :مشبه
لؤلؤ :مشبه به درخشان و شفاف :وجه شبه ( در تمامی تشبیهات بالا فقط از ارکان تشبیه ، مشبه به باقی مانده لذا استعاره ی
مصرحه به وجود آمده است . )
2-با واژه های زیر استعاره ی مصرحه بسازید؟
- کاروان سرا : هر روز از این کاروان سرا (استعاره از دنیا ) عده ای به سرای دیگر می شتابند .
- ماه : ستاره ای بدرخشید و ماه مجلس شد
3- استعاره های مصرحه ی زیر را به تشبیه تبدیل کنید و تمامی پایه های تشبیه را نام ببرید ؟ - مرا برف باریده بر پر زاغ نشاید چو بلبل تماشای باغ
در بیت دو استعاره ی مصرحه وجود دارد : برف :استعاره از موی سفید زاغ :استعاره از موی سیاه در دوران جوانی
الف : موهایم در پیری مانند برف سفید شده است . موهایم :مشبه مانند: ادات تشبیه برف :مشبه به سفید:وجه شبه
ب : موهایم در جوانی مانند پرزاغ سیاه بود. مو :مشبه مانند: ادات تشبیه پرزاغ :مشبه به سیاه : وجه شبه
-باغ مرا چه حاجت سرو و صنوبر است شمشاد خانه پرور من از که کم تر است محبوب من در شادابی وزیبایی مانند شمشاد است . محبوب من :مشبه شادابی و زیبایی :وجه شبه مانند :ادات تشبیه شمشاد:مشبه به باز امشب ای ستاره تابان نیامدی باز ای سپید ه ی شب هجران نیامدی در بیت دو استعاره وجود دارد: 1-ستاره ی تابان 2- سپیده ی صبح (هر دو استعاره از معشوق است.) محبوب من درزیبایی و روشنی بخشی مانند ستاره است. محبوب من در امید بخشی مانند سپیده ی صبح است. محبوب من:مشبه زیبایی وروشنی بخشی وامید بخشی:وجه شبه مانند:ادات تشبیه ستاره و سپیده ی صبح :مشبه به
تا تو را جای شد ای سرو روان در دل من هیچ کس می نپسندم که به جا ی تو بود
سرو :استعاره از محبوب است محبوب من در خو ش قا متی وتنا سب اندام مانند سرو است . محبوب من:مشبه
خوش قامتی وتنا سب اندام : وجه شبه مانند : ادات تشبیه سرو : مشبه به
همه بند گان موی کردند باز …در این ابیات شش استعاره وجود دارد . 1-مشکین کمنددراز:موی سیاه و بلند
2-فندق : استعاره از ناخن 3-گل :استعاره از چهره دربیت دوم: 4 –ارغوان: استعاره از گونه 5 -نرگس :استعاره ازچشم
6- گل:استعاره از چهره دربیت سوم : موی فرنگیس :مشبه بلندی وسیاهی :وجه شبه مانند: ادات تشبیه کمندسیاه ودراز:مشبه به ناخن فرنگیس:مشبه انحنا ورنگ: وجه شبه مانند: ادات تشبیه فندق: مشبه به چهره ی فرنگیس: مشبه لطا فت و قرمز ی :وجه شبه مانند : ادات تشبیه گل :مشبه به چشم فرنگیس : مشبه خماری: وجه شبه مانند: ادات تشبیه نرگس :مشبه به
گونه فرنگیس :مشبه قرمزی و گلگونی :وجه شبه مانند : ادات تشبیه ارغوان : مشبه به
خود آزمایی درس 12 (استعاره ی مکنیه ، شخصیت بخشی ‹تشخیص › ) صفحه93- 91
1- در شعرهای زیر ، استعاره های مکنیه را بیابید و در هر استعاره ، مشبه و مشبه به و وجه شبه را تعیین کنید .
الف: کس چو حافظ نگشود از رخ اندیشه نقاب تا سر زلف سخن را به قلم شانه زدند
رخ اندیشه : استعاره ی مکنیه (تشخیص ) اندیشه : مشبه انسان : مشبه به محذوف وجه شبه : داشتن رخ وظاهر
زلف سخن : استعاره ی مکنیه (تشخیص ) سخن : مشبه عروس : مشبه به محذوف وجه شبه : داشتن زلف چون همان طور که زلف را می آرایند می توان سخن را نیز با قلم آراست . هردو استعاره ی مکنیه به صورت اضافه ی استعاری آمده است
(در این بیت زیبا قلم را به شانه تشبیه کرده است .)
ب: هرکاو نکاشت مهر وزخوبی گلی نچید در رهگذار باد نگهبان لاله بود
مهر : استعاره ی مکنیه مشبه : مهر مشبه به محذوف : گیاه وجه شبه : کاشتن و ماندگار بودن
پ: ای ابر بهمنی نه به چشم من اندری تن زن زمانکی و بیاسای و کم گری
ابر بهمنی : استعاره ی مکنیه (تشخیص ) مشبه : ابر مشبه به محذوف : انسان وجه شبه: از آن لحاظ که می تواند مورد خطاب واقع شود .
ت : فردا که پیشگاه حقیقت شود پدید شرمنده رهروی که عمل برمجاز کرد
پیشگاه حقیقت : استعاره ی مکنیه (اضافه ی استعاری ) مشبه : حقیقت مشبه به محذوف : کاخ و بارگاه وجه شبه : داشتن پیشگاه و بزرگی
2- استعاره های مکنیه را بیابید و معین کنید که کدام یک تشخیص است ؟
الف: آسمان تعطیل است / باد ها بی کارند / ابرها خشک و خسیس / هق هق گریه ی خود را خوردند.
آسمان : استعاره ی مکنیه باد: استعاره ی مکنیه ، تشخیص ابر: استعاره ی مکنیه ، تشخیص
ب - شب ایستاده است / خیره نگاه او / برچارچوب پنجره ی من
شب : استعاره ی مکنیه ، تشخیص نگاه او (= نگاه شب ) : استعاره ی مکنیه ، تشخیص
پ : بخز در لاکت ای حیوان که سرما / نهانی دستش اندر دست مرگ است / مبادا پوزه ات بیرون بماند / که بیرون برف و باران وتگرگ است . حیوان : استعاره ی مکنیه ، تشخیص سرما: استعاره ی مکنیه ، تشخیص ، دستش (دست سرما) ودست مرگ : استعاره ی مکنیه و تشخیص
ت : در آفاق گشاده است و لیکن بسته است از سر زلف تو در پای دل ما زنجیر
درآفاق : استعاره ی مکنیه پای دل : استعاره ی مکنیه ، تشخیص
ث: گل بخندید و باغ شد پدرام ای خوشا این جهان بدین هنگام
گل : استعاره مکنیه ، تشخیص (پدرام : آراسته )
3- استعارات موجود در اشعار مصرحه اند یا مکنیه ؟
الف: آینه ت دانی چرا غماز نیست چون که زنگار از رخش ممتاز نیست
آینه : استعاره ی مصرحه ( دل) زنگار : استعاره ی مصرحه ( آلودگی ) رخش (رخ آینه ) : استعاره ی مکنیه (اضافه ی استعاری )
ب: گرچه من خود زعدم دل خوش و خندان زادم عشق آموخت مرا شکل دگر خندیدن
عشق : استعاره ی مکنیه
پ: ملکا ، مها ، نگارا، صنما ، بتا ، بهارا متحیرم ، ندانم که توخود چه نام داری
ملک ، مه ، نگار ، صنم ، بت و بهار : همه استعاره ی مصرحه اند .
ت: خواهم شدن به میکده گریان و دادخواه کز دست غم خلاص من آن جا مگر شود
دست غم : استعاره ی مکنیه (اضافه ی استعاری )
ث: ای بخارا ، شاد باش و شاد زی میر زی تو شادمان آید همی
بخارا: استعاره ی مکنیه
4- استعاره های زیر را به تشبیه تبدیل کنید و پایه های تشبیه را نام ببرید .
الف: جاده نفس نفس می زد
جاده مانند انسانی نفس نفس می زد جاده استعاره ی مکنیه است
مشبه ادات مشبه به وجه شبه
ب: ما آبروی فقر و قناعت نمی بریم با پادشه بگوی که روزی مقدر است
آبروی فقر و قناعت : استعاره ی مکنیه
فقر و قناعت در داشتن آبرو و ارزش همانند انسان است .
مشبه وجه شبه ادات مشبه به
خود آزمایی درس 13 (حقیقت و مجاز) صفحه98- 97
1- واژه های مشخص شده کدام حقیقت و کدام مجاز است ؟ در هر مجاز قرینه را نشان دهید .
الف - برو هرچه می بایدت پیش گیر سر ما نداری ، سر خویش گیر
هردو سر مجاز است . قرینه : مضاف واقع شده اند .سر اول : قصد (محلیه )سر دوم :راه (علاقه :جزئیه زیراهرراهی سرآغاز وانتهایی دارد )
ب : اگر به زلف دراز تو ، دست ما نرسد گناه بخت پریشان و دست کوته ماست
هردو دست مجاز : دست اول : مجاز از دسترسی و در اختیار داشتن قرینه : بقیه جمله دست دوم : بخشی از دست (الزامی نیست که همه دست برسد ) قرینه : کوتاه ما (علاقه آلیه )
قرینه بقیه ی حمله مجاز از دسترسی و دراختیار داشتن
پ : ما را سری است با تو که گر خلق روزگار دشمن شوند و سربرود هم بر آن سریم
سر مصراع اول : مجاز قرینه : بقیه ی جمله ما باتو سری داریم (فکر و قول و قراری داریم ) علاقه: محلیه
سر اول در مصراع دوم : مجاز از جان (جان رفتن کنایه از مردن)
سر دوم در مصراع دوم : مجاز قرینه : بقیه ی جمله برآن سریم (برآن پیمان هستیم ) علاقه: محلیه
ت : آفرین جان آفرین پاک را آن که جان بخشید و ایمان خاک را
خاک : مجاز از انسان قرینه : ایمان و جان به آن بخشید (علاقه : ماکان زیرا انسان قبلاً خاک بوده است )
ث: چو آشامیدم این پیمانه را پاک در افتادم زمستی بر سرخاک
پیمانه : مجاز از نوشیدنی قرینه : آشامیدم خاک : حقیقت
ج: از تو به که نالم که دگر داور نیست وزدست تو هیچ دست بالاتر نیست
هر دو دست : مجاز از قدرت قرینه : بقیه ی عبارت (علاقه آلیه )
ز: کار پاکان را قیاس از خود مگیر گرچه ماند در نبشتن شیر و شیر
هردو شیر حقیقت است .
2- در میان مجازها ، استعاره ها را مشخص کنید .
الف : گل برگ را ز سنبل مشکین نقاب کن یعنی که رخ بپوش و جهانی خراب کن
گل برگ : استعاره از چهره سنبل : استعاره از گیسوان
ب : عالم از شور و شر عشق خبر هیچ نداشت فتنه انگیز جهان نرگس جادوی تو بود
نرگس جادو : استعاره از چشم
پ – هرگز وجود حاضر غایب شنیده ای من در میان جمع و دلم جای دیگر است
دل در این بیت مجاز است از میل و رغبت چون دل محل میل و رغبت است .
ت: زبان خامه ندارد سر بیان فراق وگرنه شرح دهم با تو داستان فراق
سر مجاز از قصد و علاقه ی آن محلیه است .
ث : الا ای باد شبگیری بگو آن ماه مجلس را تو آزادی و خلقی درغم رویت گرفتاران
ماه مجلس استعاره از یار
ج : ستاره ای بدرخشید و ماه مجلس شد دل رمیده ی ما را انیس و مونس شد
ستاره : استعاره از محبوب ماه مجلس: استعاره از محبوب
چ : دفتر فکرت بشوی ، گفته ی سعدی بگوی دامن گوهر بیار بر سر مجلس ببار
مجلس مجاز است از مجلسیان علاقه : محلیه
خودآزمایی درس 14 (علاقه های مجاز) صفحه 102
1- در شعرها و جمله های زیر ، علاقه ی مجازهای مشخص شده را تعیین کنید .
الف- سر : علاقه محلیه← به معنی تصمیم و اندیشه
ب- سر : علاقه کلیه← همه ی سر را گفته ولی بخشی ازسر مورد نظر است چون همه ی سر درد نمی کند .
پ- قلم : علاقه آلیه ← قلم ابزار نوشتن است .
ت- حلق : علاقه جزیی ← دهان چون حلق جزیی از دهان است .
ث- سیر : علاقه سببیه ← زیرا سیری سبب بیزاری و کسالت است .
ج- ماه : علاقه لازمیه ← مهتاب زیرا نور لازمه وهمراه ماه است .
چ-عالمی : علاقه محلیه وکلیه ← عالم مجاز از مردم عالم است .
2- مجازهایی که دربیت به کار رفته است معین کنید ؛ قرینه ی آن ها را نشان دهید و نوع علاقه رابیان نماید .
الف- سرم- علاقه کلیه ، محلیه : چون موی سر سپیده شده است نه تمام سر سپید شدن قرینه ی آن است .
ب- جهان - علاقه کلیه و محلیه : نعمت ها و امکانات زندگی است قرینه : واژه ی (خوردم ) زیرا آنچه در جهان قابل خوردن است نعمت ها ست نه خود جهان .
پ- بیت : مجاز (از شعر ) علاقه : جزئیه قرینه : می گفت
کوه می سفت کوه مجاز (از سنگ) علاقه : کلیه قرینه : می سفت
ت- ایران : مجاز (قهرمانان وپهلوانان ایران ) علاقه : محلیه وکلیه قرینه : برآشفت
ث- خون : مجاز(کشتن ومرگ) علاقه : لازمیه قرینه : اضافه شدن ناحق به خون
ج: صفرا : مجاز (ازخشم ) علاقه : سببیه قرینه : برنیامدم (به عقیده پیشینیان یکی از اخلاط چهارگانه صفرا بوده است که موجب خشم می شد.
چ: الحمد : مجاز( از قرآن) علاقه : جزئیه قرینه : خواندن بعد از مرگ (بعد از مرگ قرآن می خوانند )
ح : دم : مجاز (ازسخن ) علاقه : سببیه قرینه : شنو ، هردو دم مجاز است و قرینه در جمله ی دوم : راحت پدید شود ، است .
خ : دینار و درم : مجاز (از مادیات ) علاقه : جزئیه قرینه : جمله
سر اول مجاز از وجود و جان علاقه : جزئیه قرینه : بقیه ی عبارت
سردوم مجاز از اندیشه علاقه : محلیه قرینه : اضافه شدن دینار و درم به آن
د- دست (هردودست ) مجاز از قدرت علاقه : آلیه قرینه : بقیه ی جمله
ذ - چشم ، مجاز (از خود فرد) علاقه : جزئیه قرینه : نخفت
ر - جهان : مجاز (بزرگان ) علاقه : محلیه قرینه : انجمن شد
3- واژه های زیر را درمعنی مجازی به کار ببرید .
شهر : پیکر پاک شهدا بردوش شهر حمل می شد .
قلم : او صاحب قلم است .
چشم : چشمش به من افتاد . (= نگاه )
زبان : او شیرین زبان است . (= سخن )
دست : دست خدا بالاترین دستهاست .
سر : سرآن ندارد امشب که برآید آفتابی ./ برسر آنم که گر زدست برآید . / سرش (جان )را درراه خدا از دست داد.
خورشید : خورشید دشت را روشن کرد. ( نورخورشید )
4- واژه های زیر را به صورت مجاز و استعاره به کار ببرید.
ماه زمین را روشن می کند ( نور ماه مجاز)
ماه من ، زندگی بی تو تاریک و بی رونق است ( استعاره )
سرو : خم آورد بالای سرو سهی ( استعاره )- گنجشک بر سرو نشسته بود . (مجاز)
خود آزمایی درس 15 ( کنایه ) صفحه 107
درجمله ها و شعرهای زیر کنایات را مشخص کنید ، مفهوم آن ها را بیان کنید .
1- ریش سفید : کنایه از باتجربه بودن یکی از نشانه های با تجربگی پیری وریش سفیدی است .
2-گهی پشت بر زین : کنایه از موفقیت و پیروزی یا قدرتمند وتوانا بودن/گهی زین به پشت : کنایه از شکست یا خوار وذلیل بودن .
3-کشتن جو و گندم ستاندن : نتیجه ی کار باپایان آن یکسان است یعنی نتیجه بدی کردن ، بدی دیدن است .
4- قیمت مقطوع است : کنایه از چانه نزنید .
5- سر فرو نیاوردن : کنایه ازتسلیم نشدن وخاضع نگشتن
6- دهان به دهان گشتن سخن : کنایه از رواج وشیوع پیدا کردن .
7- هر کجا پای نهد: کنایه ازواردشدن به جایی / دست ندارندش پیش : کنایه ازمانع نشدن . جلو او نمی گیرند .
8- دست روی دست گذاشتن : کنایه از انجام ندادن کار و بیکاری
9- مصراع دوم : آغاز هرکار باپایان آن مناسب است.یعنی نتیجه خوبی کردن ،خوبی دیدن است و نتیجه ی بدی کردن ، بدی دیدن است .
10- دست از دامن بدار: کنایه از رها کردن
11-جای بودن ندید : کنایه از فرار کردن
12- بنشاندت پیش آموزگار : کنایه از میل به آموختن واقرار به نادانی
13- دستش نگیرم : کنایه از مانع نشدن / تیرم زند : کنایه ازکشتن
14- دل پیش کسی داشتن : کنایه از عاشق بودن. ریش در دست دیگری داشتن : اختیارآدمی به دست دیگری بودن است .
15- پای لغزیدن : کنایه از خطا کردن یا دچارگرفتاری ومشکل ناگهانی ونامنتظر شدن .
16- با هم یک زبانند: کنایه از متحد بودن / کمان را زه کن : کنایه از برای جنگ ودفاع آماده شدن / سنگ بر باره ببر : کنایه از برای جنگ و دفاع آماده شو .
بخش چهارم
خود آزمایی درس 16 ( موسیقی درونی و معنوی شعر ، واج آرایی ) صفحه 114 و115
- دربیت های زیر واج آرایی را بیابید و شمار هر صامت یا مصوت تکراری را تعیین کنید .
1- 7 بار صامت ( س) ، 7بار صامت (ت وط) ، 6 بار مصوت (الف)، 8 بار مصوت (ــ )
2- 7 بارصامت ( س، ت )
3- 6 بارصامت های ( ل ،ب)
4- 8 بار صامت (ل) ، 9 بار صامت (م)
5- 9 بار صامت (ن) ، 7بار مصوت بلند (ا) 6 مصوت (ــ ) زیرا به صورت تتابع اضافات آمده و خیلی محسوس است .
6-6بار صامت (ر) ، 5 بار صامت (ش) ، 10بار مصوت کوتاه (ــ)
7- 9 بار صامت (د) ، 8 بار مصوت بلند (ا)
8- 11 بار صامت (ر) ، 6 بار صامت ( ه )
9- 3 بار صامت (ش) ، 5 بار صامت (ن)
10- 6 بار صامت ( س ، ت ) ، 8 بار مصوت بلند (یی)
11- 6 بار صامت (م) ، 5 بار صامت (ن) ، 7 بار مصوت بلند (او)
12- 4 بار صامت (ش) ، 5 بار مصوت بلند (ا) ، 7 بار مصوت کوتاه (ــ )
13- 6 بار صامت ( خ ) ، 4 بار صامت ( ب)
خود آزمایی درس 17( سجع ، انواع سجع ) صفحه 117
درجمله های زیر سجع را نشان دهید .
- چراغ و داغ : سجع مطرف
- برآید و نپاید : سجع متوازی
- حیف و طرح : سجع متوازن
- دسترس و کس : سجع مطرف
- نهفتنی وپیمودنی : سجع متوازی
- گفتنی و نمودنی : مطرف
- بی زر ، بی پر ، بی بر، بی در : سجع متوازی
- عزیز ، ذلیل : سجع متوازن
- خورد ، مرد: سجع متوازی - کشت ، هشت : سجع متوازی
خودآزمایی درس انواع سجع صفحه ی 120-119
1- دراشعار وجمله های زیر ، سجع ها را بیابید ، درباره ی ارزش موسیقایی هریک اظهار نظر کنید .
- زاینده ، پاینده : سجع متوازی (دارای ارزش والا )
- بیازارد ، بیارد : سجع مطرف (نوع متوسط)
- ترازو ، بازو : سجع مطرف (نوع متوسط)
- خوب ، مکتوب : مطرف (نوع متوسط) اما در این عبارت صنعت ازدواج (تضمین المزدوج ) دیده می شود : تحصیل سیرت خوب : ترتیل سورت مکتوب
- محتاج ، مشتاق : سجع متوازن (ارزش موسیقایی این سجع کم است )
- محجوب ، معذور : سجع متوازن (ارزش موسیقایی آن کم است )
تبریز ، خیز : مطرف (نوع متوسط) ، بردارید ، بگذارید : متوازی (ارزش والا)
- باغ ، داغ : سجع متوازی (دارای ارزش والا ) لاله ، ناله : متوازی (دارای ارزش والا) ورد ، درد: سجع متوازی (دارای ارزش والا ) لاله و ورد ، ناله و درد (تضمین المزدوج)
- منتعش و مشتعل : سجع متوازن ارزش موسیقایی آن کم است . مکتوب و مطلوب (متوازی ) (تضمین المزدوج)
- روز ، سوز : سجع متوازی (دارای ارزش والا) سوز با افروز سجع مطرف (ارزش متوسط )
- گرم ، شرم ، نرم : سجع متوازی (دارای ارزش والا )
- گردون ، افسون : سجع متوازی (ارزش والا )
- کرامت ، سلامت : سجع متوازی (ارزش والا)
- فرسود ، نگشود : سجع متوازی (ارزش والا) نگشود ، بود : سجع مطرف (ارزش متوسط )
- رسیدی،کشیدی:سجع متوازی (ارزش والا) می گذرم،می نگرم :سجع متوازی (ارزش والا) خورده : مرده : سجع متوازی (ارزش والا)
خودآزمایی درس 18 موازنه و ترصیع صفحه ی 124-123 به ترتیب بیت ها :
آرایه ی موازنه درکدام یک ازبیت های زیربه کاررفته است؟علت آن رابیان کنید.آیا درمیان((موازنه ها ))ترصیع نیزدیده می شود ؟ آنها را نیز تعیین کنید .
1- موازنه 2- موازنه 3- موازنه 4- ندارد 5- موازنه 6- موازنه 7- ترصیع 8- موازنه
9- ترصیع 10- موازنه 11- ندارد 12- ترصیع 13- ندارد
14- موازنه
15- ترصیع 16- موازنه 17- موازنه 18- موازنه
خودآزمایی درس 18 - صفحه ی 126
- دراشعار و جمله های زیر ، جناس ها را بیابید و اگر اختلافی در صامت ها یا مصوت ها است ، بیان کنید .
1- روان ، روان : جناس تام (جاری ، روح )
2- صورت (نقاشی ، تصویر ) صورت (ظاهر ) : جناس تام
3- سیر ، شیر : جناس ناقص اختلافی (اختلاف در صامت آغازی ) - زهره ، زهره : جناس ناقص حرکتی (اختلاف در مصوت )
4- شمع ، جمع : جناس ناقص اختلافی (اختلاف درصامت آغازی ) - ما، ماه : جناس ناقص افزایشی (افزایش یک صامت )
5- نماز ، نیاز: جناس ناقص اختلافی (اختلاف درصامت میانی ) درد ، کرد : جناس ناقص اختلافی (اختلاف درصامت آغازی )
6- شاه ، شاد : جناس ناقص اختلافی (اختلاف درصامت پایانی )
7- کینه ، سینه : جناس ناقص اختلافی (اختلاف در صامت آغازی ) - آیین و آیینه ، جناس ناقص افزایشی (افزایش یک مصوت درپایان )
خود آزمایی درس 19 صفحه ی 129
دراشعار وجمله های زیر ، جناس تام را تعیین کنید و معنی هریک از ارکان را بگویید.
1- روان (روح وجان) ، روان ( جاری وزبان زد )
2- نای ( نی ) ، نای ( نام یکی از زندان های مسعود سعد )
3-غریب ( عجیب ) ، غریب ( تنها وبیگانه ، دورمانده از شهر )
4-داد ( حق ) ، داد ( ادا کرد )
5-قلب ( مرکز سپاه ) ، قلب ( دل )
6-چنگ ( ساز ) ، چنگ ( دست ، دراختیاریت )
7- داد ( حق ) ، داد ( ادا کرد )
خود آزمایی درس 19 صفحه 131
-دراشعار زیر ، جناس های ناقص را بیابید ومصوت های کوتاهی را که ، با هم تفاوت دارند ، مشخص کنید.
1- ملک ، ملک
2- درد، درد
3- مهر ، مهر
4- مهرت، مهرش
5- می کنی ، می کنی
خود آزمایی درس 19 صفحه 134
- در ابیات زیر ، جناس های ناقص را بیابید و حرف هایی را که متفاوت اند ، درآغاز ، میان و پایان ارکان نشان دهید .
1- بوی ، خوی ، جوی ( ب، خ ، ج)
2- درشت ، درست ( ش، س )/ درستی ، درشتی ( س ، ش)
3- جود ، سجود ( س) / جود ، وجود (و) - سجود ، وجود(س ، و )
4- جام ، کام (ج ، ک ) / کار ، کام ( ر ، م)
5- سوزد ، سازد ( و ، ا)
6- جان ، جام ( ن ،م )
7- مستی ، هستی ( م ، ه)
8- نماز ، نیاز ( م ، ی )
خودآزمایی درس 19 صفحه 137
- در اشعار زیر ، جناس های ناقص را بیابید و هر نوع افزایشی را که در ارکان صورت گرفته است ، نشان دهید .
1- ما ، ماه ( افزایشی)
2- یارا، یاران (افزایشی)
3- آرام ، رام (افزایشی )
4- دوست ، دست (افزایشی)
5- جان ، جهان افزایشی / جان ، آن اختلافی
6- نیاز ، ناز افزایشی / در ، درد (افزایشی)
7- درخش ، رخش (افزایشی )
8- کان ، مکان (افزایشی) / کار ، کان (اختلافی)
9- بر، سر (اختلافی) / سر ، سرو (افزایشی )
خودآزمایی درس 20 (اشتقاق) صفحه 140
- آرایه ی اشتقاق را دربیت های زیر بیابید و صامت های مشترک را تعیین کنید .
1- یکسانی 3 صامت (ش ع ر) در شعر وشعور و شاعر
2- یکسانی 3صامت (خ ن د) در خندان ونخندد وهم ریشه بودن آنها
3- یکسانی 3صامت (ح ر م) در حرم ، حریم ، حرمت و هم ریشه بودن .
4- یکسانی 3 صامت (د ل ل) در دلیل ، دلالت
5- یکسانی 3 صامت (ن ظ ر) در نظر، منظر . یکسانی در واج ها ( ء ن د ز) در انداز و اندازیم .
6- یکسانی 3 صامت ( م ح ب ) در محبان ، محبت / یکسانی در 2 صامت ( ز ن ) در زنم ، زند
7- یکسانی واج های ( ب ی ن ) در بینند ، می بینم / یکسانی در واج های ( خ ن ) در خوانند ، می خوانم
8- یکسانی 3 صامت ( ع ش ق ) در عاشق و معشوق
خودآزمایی درس 20(تکرار وتصدیر ) صفحه 142
- دراشعار زیر ، آرایه ی تکرار یا تصدیر را پیدا کنید و واژه های تکراری را معین نمایید.
- تکرار« جهان» 2 بار ، تکرار « در » 3 بار چون تکرار آرایه ای لفظی است لفظ ((در)) با اینکه معانی مختلف دارد لفظاٌ تکرار است.
- تکرار وتصدیر « طیران » 2 بار
- تکرار وتصدیر «خوش » 2 بار
- تکرار وتصدیر بار 3 مرتبه
- تکرار و تصدیر «دوست » 3بار ، « جان » 2 بار
- تکرار و تصدیر « شمع نکورویی » 2بار
- تکرار وتصدیر « گل » 2بار ، تکرار « خیال » و « جهان » و «گنجد » 2 بار
- تکرار «شکر »و«هم » 4 بار ، تکرار « قمر » 2 بار ،تکرار « اندر » 3بار
- تکرار وتصدیر « نماز» 2بار ، تکرار « باشد » و « تو» 2بار
- تکرار وتصدیر « خواب وخور» 2بار ، تکرار « خویش » 2بار
- تکرار « جان » 4 بار
خود آزمایی درس 21 (مراعات نظیر ) صفحه 146
- درشعرها و عبارت های زیر ، آرایه ی مراعات نظیر را بیابید و مشخص کنید که تناسب واژه ها از چه جهت است ؟
1- ابر ، باد ( ازنظر همراهی ) / مه ، خورشید ، فلک ( مکانی )
2- شعاع ، آفتاب ( از نظرهمراهی ) / عقیق ، زر ، یاقوت ( از نظر نوعی )
3- درد ، بنالد ، دردمند ، طبیب ( از نظر همراهی )
4- چمن ، گل ، خار ( از نظر همراهی )
5- سر، تن ، دست ( از نظرهمراهی )
6- کمان ، سپر ، پیکان ( از نظر نوعی و همراهی )
7- گفتار ، کردار ، رفتار ( از نظرهمراهی ) / زبان ، دست ، پا ( از نظر همراهی )
8- تیر ، دی ، اردیبهشت ( از نظر زمان ) / خاک وخشت ( از نظرجنس )
9- سر ، دل ، دیده ( از نظر همراهی ) گهر ودریا ( از نظر همراهی)
خود آزمایی درس 21 ( تلمیح ) صفحه 150
- در بیت ها و عبارت های زیر ، آرایه ی تلمیح را مشخص کنید و دانسته ی مورد نظر را در دو سطر توضیح دهید .
1- خسرو وشیرین : تلمیح دارد به عشق خسرو وشیرین ورقابت فرهادکوه کن با او در آن میدان و روی آوردن خسرو به زنی به نام «شکر» برای منصرف شدن ازعشق فرهاد .
2- شاه ترکان : تلمیح دارد به حوادث زندگی سیاوش : سیاوش فرزند کاووس پرورش یافته ی رستم ==== از آن جا که به ابراز علاقه نامادری اش سودابه پاسخ نداد به خیانت متهم شد وبرای اثبات بی گناهی اش به سلامت از آتش گذشت با این حال به خاطر وسوسه های نامادری اش مورد بی مهری پدر بود تا بالاخره بعد از جنگی بین ایران وتورانیان به شاه ترکان (افراسیاب ) پناه برد .
او فرنگیس دختر افراسیاب را به همسری برگزید اما چندی بعد افراسیاب در اثر بدگویی های گرسیوز ، برادر ویکی از پهلوانان افراسیاب نسبت به سیاوش بدبین وبدگمان شد و او را بی گناه کشت .
3- روضه و گندم : اشاره دارد به ماجرای آدم و حوا و خوردن گندم میوه ممنوعه که سبب شد تااو وهمسرش حوا از بهشت رانده شوند .
4- پوردستان : تلمیح دارد به بخش پایانی داستان رستم و شغاد . شغاد ، نابرادری رستم ، دختر شاه کابل را که باج گزار رستم بود به زنی گرفت پس از آن از رستم خواست که از گرفتن باج ازشاه کابل صرف نظر کند اما رستم نپذیرفت شغاد با پدر زن خود بر ضد رستم نقشه ای کشید به این ترتیب که به ظاهر با خاطری آزرده کابل را ترک کرده وبه زابلستان آمد و از رستم خواست که به کابل بیاید واز او رفع توهین کند شاه کابل هم به تزویر ، برای پوزش خواهی به پیشباز رستم رفت و او را به میهمانی وپس از آن به شکار گاه دعوت کرد در شکار گاه چندین چاه که در آن خنجر وتیغ گذاشته شده وروی آن با خاک پوشیده بود ، سرراه او قرار داشت . رخش بوی خاک تازه را حس کرد وپیش نرفت اما رستم با تازیانه او را وادار به حرکت کرد ، رخش جستی زد وبه ته چاه رفت و به این ترتیب رستم و رخش هر دو کشته شدند این برادر کشی همواره در ادب فارسی بازتاب داشته است .
5- به داستان «بیژن ومنیژه » تلمیح دارد . بیژن ، پهلوانی ایرانی به فرمان کیخسرو و همراه با گرگین برای جنگ با گرازها عزیمت کرد ولی گرگین او را فریب داد وبه سوی دشتی برد که منیژه ، دختر افراسیاب در آن خیمه افراشته وجشن برپا کرده بود . بیژن ومنیژه عاشق یکدیگر شدند . منیژه ، بیژن را به کاخ خود دعوت کرد. افراسیاب پس از آگاهی از حضور بیژن در قصر ، او را اسیر ودر چاهی زندانی کرد و دخترش را نیز سروپا برهنه از کاخ بیرون کرد . منیژه هر روز بر سر چاه می رفت ونانی را که از راه گدایی به دست آورده بود به بیژن می رساند . سرانجام رستم د رجامه ی بازرگانان به جست و جوی بیژن به توران آمد و به راهنمایی منیژه بر سرچاه رفت ، بیژن را نجات داد ومنیژه نیز با او به ایران گریخت .
6- تلمیح دارد به عشق فرهاد نسبت به شیرین که به شوق وصال او به کوه کنی می پردازد واز عشق او گریه وزاری فراوان می کند وسرانجام با شنیدن خبر دورغ مرگ شیرین ، در را وصال او جان می دهد .
7- تلمیح درمصراع دوم است : قارون از خویشان حضرت موسی (ع) بود که طبق روایات از او کیمیاگری آموخت بسیاری از فلزات را به زر تبدیل وثروت بیشماری جمع کرد . پس از آن غرور مال ، او را نسبت به موسی نافرمان کرد . .. سرانجام به نفرین موسی زمین شکافت برداشت وقارون را با گنج فراوانش در خود فرو برد .
8- تلمیح درپایان عبارت است «ظلوم و جهول » اشاره ای است به بخش پایانی آیه 72 سوره احزاب (33) انا عرضنا الامانه علی الموات والارض .فابین ان یعملنها واشفتن منها وعملها الانسان انه کان ظلوما جهولا.
9- تلمیح درپایان جمله اول است اشاره به قحطی هفت ساله ای که درمصر و کنعان روی داد وسبب شد که برادران یوسف درطلب غله راهی مصر شوند وباردیگر به دیدار یوسف نائل گردند واز کار گذشته خویش پشیمان گردند واز طرفی حضرت یوسف با بیچارگان همدردی می کرد.
خود آزمایی درس 22 ( تضمین ) صفحه 154
- درشعرها و جمله های زیر ، آرایه تضمین را بیابید و مورد تضمین شده را تعیین کنید .
1- همه شب در این امیدم که نسیم صبحگاهی به پیام آشنایی بنوازد آشنا را
شهریار این شعر را از حافظ تضمین کرده است .
2- کلم الناس علی قدر عقولهم
سعدی این حدیث را در نثر خود تضمین کرده است .
3- بوی جوی مولیان آید همی
حافظ این مصراع را از رودکی تضمین کرده است .
4- احسن کما احسن الله الیک
سعدی در ضمن کلام خود این آیه قرآن را آورده است .
5- کل یوم هو فی شأن
آیه ی قرآن است که مولوی تضمین کرده است .
6- روسربنه به بالین تنها مرا رها کن
این مصراع از مولوی است که دکتر شفیعی کدکنی آن را تضمین کرده است .
7- وقنا ربنا عذاب النار
سعدی این آیه ی قرآن را در ضمن سخن خود آورده است .
8- گر برکنم دل از تو و بردارم از تو مهر آن مهر برکه افکنم آن دل کجا برم ؟
بیتی است از کمال الدین اسماعیلی که حافظ آن را تضمین کرده است .
خود آزمایی درس 22 ( تضاد ) صفحه 158
- در شعرها و عبارت های زیر ، آرایه ی تضاد را بیابید .
1- بنشست ، برخاست /برخاست ، بنشست
2- بسی ، هیچ /هستم ، نیستم / می روم ، نروم
3- دشمن ، دوست بداند ، ندانم
4- رسیدم ، نرسیدم
5- ترشی ، شیرین / بد ، نیک خواه
6- آب ، آتش
7- نفرین ، دعا / تلخ ، شکر
8- دشمن ، دوست
9- نیک انجام ، بد فرجام
10- زود ، دیر
11- برود، نرود
12- آب ، سنگ / دوستان ، دشمنان / زندگی ، مرگ
خود آزمایی درس 23 ( تناقض ) صفحه 162
آرایه ی تناقض را دربیت های زیر بیابید .
1- بحر آتش 2-دولت فقر 3- جام غم خوردن به شادی کسی – بدین غم شادمانی می کند 4- فقیران منعم ، گدایان شاه
5- کسب جمعیت ( آرامش خاطر ازپریشانی زلف ) 6- پیدایی و پنهان ، پیدا و پنهان 7- مدد خواستن از باد برای برافروختن چراغ 8- شرم سرافرازی ، ازپا افتادن را معراج شمردن .
خود آزمایی درس (حس آمیزی ) صفحه 164
در جمله ها وبیت ها ومصراع های زیر آرایه ی حس آمیزی را بیابید .
1- لباس ( بینایی ) ، چشاندن ( چشایی )
2- قصه ( شنوایی ) ، رنگ ( بینایی )
3- شب ( بینایی ) ، نمناک ( لامسه )
4- بوی ( بویایی ) ، می شنوم ( شنوایی ) ، رنگ ( بینایی ) ، می شنوم ( شنوایی )
5- صدای ( شنوایی ) ، ندیدم ( بینایی )
6- نجوای ( شنوایی ) ، نمناک ( لامسه )
7- بشنوی ( شنوایی ) ، بوی ( بویایی )
8- ترانه های (شنوایی ) ، شیرین ( چشایی ) ، بهانه های ( شنوایی ) ، رنگین ( بینایی )
9- سرنوشت ( شنوایی ) ، تر ( لامسه )
10- روشنی ( دیدنی ) ، بچشیم ( چشایی )
خود آزمایی درس 24( ایهام ) صفحه 168
در هر یک از بیت های زیر ، آرایه ی ایهام را بیابید ومعنای مختلف واژه ای که این آرایه را پدید می آورد برشمارید .
1- بوی (1- بو ، 2- آرزو )
2- مردم دارش ( 1- خوش رفتار با مردم ، 2- چشمی که دارای مردمک است )
3- مدام ( 1- شراب ،2- پیوسته ومداوم )
4- زدی ( 1- کوبیدن وضربه زدن ، 2- تابیدن )
5- راست ( 1- چشم راست ، از روی حقیقت و درستی ) چشم چپ (چپ بینی )
6- در نمی گیرد ( 1- موثر واقع می شود ،2- شعله ور نمی شود و نمی سوزد )
7- دل سیه ( 1- نامهربان ، 2- نقطه ی سیاه وسط چشم)،جانب هیچ آشنا نگاه ندارد(1- نگاه نمی کند،2- حمایت وجانبداری نمی کند )
8- رود ( 1- نهر آب ،2- نام سازی که عود وبربط نامیده می شود . 3- عزیز و دلبند)
9- مالک دینار ( 1- صاحب سکه ومال وثروت ، 2- نام عارف نامدار قرن دوم )
خود آزمایی درس 24 (ایهام تناسب ) صفحه 171
2- درهریک از بیت های زیر آرایه ی ایهام تناسب را بیابید و ضمن بیان هردو معنی ، مشخص کنید که واژه در معنی دوم با کدام واژه ی دیگر تناسب دارد.
الف ) ضربه زدن الف )ضربه زدن
1- ضرب بزن
ب) نام سازی است با چنگ تناسب دارد ب) نواختن موسیقی با چنگ تناسب دارد
الف ) ماده ی خوراکی شیرین
2- شکر
ب ) نام زن خسرو پرویز با شیرین تناسب دارد
الف) چهره ، صورت
3- رخ
ب) مهره ی شطرنج (قلعه ) با اسب ، پیل و شهمات تناسب دارد.
الف ) اسب الف) فیل
اسب پیل
ب) مهره شطرنج با رخ و فیل تناسب دارد ب) مهره شطرنج با رخ و اسب تناسب دارد
الف: پیوسته
4- مدام
ب: شراب با مست تناسب دارد
الف ) نشانه
5- آیت
ب) آیه ی قرآن با تفسیر تناسب دارد
الف) نام سازی است
6-عود
ب ) ماده ای خوش بو با سوخت تناسب دارد
الف ) عدد هزار
7- هزار
ب ) عندلیب بلبل با باغ تناسب دارد
خود آزمایی درس 25 (لف و نشر ) صفحه 175
3- در شعر ها و عبارتهای زیر ، آرایه ی لف و نشر را بیابید و با نشان دادن لف ها و نشرها ، نوع آن ها را تعیین کنید .
1- لف : فرو رفت و بر رفت نشر : به ماهی نم خون و بر ماه ، گرد
لف و نشر مرتب
2- لف : ملک و دین نشر : پادشاه بی حلم و زاهد بی علم
لف ونشر مرتب
3- لف : زیب فلک و زینت دهر نشر: مه روی تو ، اشک چو پروین
لف و نشر مرتب
4- لف : آینه و ترازو نشر : خموش و گویا
لف و نشر مرتب
5- لف : دل و کشور نشر : جمع و محمود
لف و نشر مرتب
6- لف : خال و خط نشر : دام و دانه
لف و نشر مشوش
7- لف : عفو و خشم - نشر : روز و شب لف و نشر مرتب - لف : مهر و کین - نشر : شهد و سم لف و نشر مرتب
8- لف : لب ضحاک و چشم فتان - نشر : کید و سحر - لف ونشر مرتب - لف : کید وسحر ، نشر : ضحاک وسامری - لف و نشر مرتب
9-لف : روی وچشم - نشر : گهر می ریزد ، زر می زند - لف و نشر مشوش
10- لف : شمشیر و خنجر وگرز و کمند - نشر : برید و درید و شکست و ببست - لف و نشر و مرتب
لف : برید و درید و شکست و ببست - نشر : سرو سینه و پا و دست - لف و نشر مرتب
خود آزمایی درس 25 (اغراق ) صفحه 179
الف )اغراق های به کار رفته را در بیت هاوجمله ها زیر بیابید و آن ها را توضیح دهید .
1-کل بیت اغراق است . ادعای اغراق آمیز در مورد لطافت بدن است این لطافت به حدی است که اگر به جای پارچه ، لباسی از گلبرگ گل سرخ هم بر تن او کنند ، باز بدنش آزرده می شود .
2- «هزار فرسنگ » ادعای اغراق آمیز و بیش از حدمعمول برای « فاصله بسیار دور » است .
3- کل بیت اغراق است . « دریای آب شدن کوه آهن » ادعای اغراق آمیز وبیش ازحدمعمول در مورد قدرت افراسیاب است که حتی اگر کوه آهن نام او رابشنود از شدت ترس فرو می ریزد ومانند آب دریاسرازیر می شود .
4- «هزار من سنگ بالا بردن » ادعای اغراق برای توانایی جسمی است .
5- توصیفی اغراق آمیز درمورد زیبایی فردی به حدی که سبب زیبایی زیورها گردد.
6- ادعای اغراق آمیز زیبایی شعرحافظ است به گونه ای که حتی فرشتگان هم به رقص در می آیند که این یک ادعای نامتعارف وتقریبا محال است .
7- شاعر هنر رامین را درنواختن چنگ این گونه اغراق آمیز بیان کرده است که از شنیدن صدای آن حتی سنگ به رقص در می آید .
8- شب و روز به فکر فردی بودن بیان اغراق آمیز است درمورد توجه شاعر به محبوب خود .
9- این که گوش آدمی قصه ایمان را بشنود ومست شود ادعای اغراق آمیز وبیش از حد معمول است برای بیان تاثیر ایمان ویقین .
10- اداعای اغراق آمیز درمورد بارش شدید برف وزیادی آن به گونه ای که زمین لقمه ای در دهان برف است .
ب) مثل ابر بهاری گریه می کرد
- از شدت تب مثل کوره می سوخت .
- از خوشحالی درپوست خود نمی گنجید .
- آن قدر شلوغ بود که جای سوزن انداختن نبود .
- هزار بار به تو گفتم .
- مثل برق رفت و برگشت .
خود آزمایی درس 26( حسن تعلیل ) صفحه 183
1-درشعرهای زیرارا یه ی حسن تعلیل رابیابید.
الف -علت بارش باران ازابر ،شرم ابرازچهره ی زیبای معشوق دانسته است. (یعنی ازدیدن چهره ی زیباولطیف تو،ابر خجالت می کشدوان چه به شکل باران می بارد،عرقی است که ازشرم ،برپیشانی ابر نشسته است .
ب- در بیت دوم شمع (موم) خطاب به پروانه می گوید علت سوختن و شعله ور شدن من این است که عسل (شیرینی ) ازمن رفته است (البته در این بیت شیرینی ایهام تناسب زیبایی با فرهاد نیز دارد .) پ- علت بی خزانی درخت سرو را شاعر راستی و صداقت آن دانسته است (علم از راستی زدن سرو در بالای راست و متعادل آن جلوه گر شده است )
ت- شاعربه زیبایی طالب چشمه ی خورشید بودن و به سوی خورشید رفتن ذره را به علت ادیبانه ی همت عالی داشتن ذره دانسته است .
ث- شاعر (رودکی ) به زیبایی و رندی علت سیاه کردن (رنگ کردن ) موهای خود را نه پیری بلکه از آن می داند که به مصیبت مرگ جوانی نشسته است .
ج- شاعر در این بیت علت خلوت گزینی زاهدان را دلبری شاهدان معرفی کرده است (که دنیا و دین و عقل را می برند .
2-برای مثال های زیر،علت ادبی ذکرکنید. الف ) باغبان میوه ها را چیده و برده است و برگها از اندوه ودوری ، زرد و پژمرده اند .
ب) روی بی قرار ونالان بسوی مادرش ، دریا می رود تا در آغوش او آرام گیرد .
3- برای حسن تعلیل سه مثال خلق کنید و بنویسید .
الف - ابرها به حال مردم بیچاره می گریند .
ب- بعضی از بسته ها برای درامان ماندن خاموش ولب بسته اند .
پ- برگ ها در فصل خزان از فراق گرما زرد و پژمرده شده اند .
ت- باغ پاییزی در فراق بهار زرد روی گشته است .
4- ابیات زیر را شرح کنید و آرایه ی حسن تعلیل را در آنها نشان دهید .
الف -آمدن روز و طلوع خورشید به خاطر صداقت صبح دانسته است . شاعر دراین بیت با ارائه یک تمثیل از ارزش راست گویی وتاثیر آن سخن گفته است صبح صادق برخلاف صبح کاذب واقعی است وبه روز می پیوندد این صبح به دلیل راستی وصداقتش مانندشخص ثروتمندی است که همه جارا با اشعه های زرین خورشید می پوشاند .
ب- ازبسیاری شاخه ها وبرگها وسایه انبوه درختان ، زیر درختان تاریک شده و خداوندبرای از بین بردن این تاریکی ، گل انار را مثل چراغی آفریده ودرختان را با آن چراغانی کرده است یعنی شکفتن گل در زیر برگهای درخت ، یک علت طبیعی است اما سعدی علت رویش این برگها را روشن کردن زیر درخت دانسته است .
پ- علت بی کینه بودن شاعر این است که دلش خانه عشق ومهر یار است وجایی برای کینه وجود ندارد .
ت- علت بارش ابر بهار بر سمن ، بد عهدی و بی وفایی روزگار است که گلها و گیاهان از آسیب روزگار در امان نیستند . شاعر برای بارش ابر بهاری دلیلی شاعرانه وزیبا آورده است چون ابر بهاری از بی وفایی وبد عهدی روزگار خبر دارد ومی داند که روزگار این گلهای زیبا ویاسمن ونسرین وسنبل را که خود پرورده است هنگام پاییز نابود می کند از آغاز تولد گل ها و شکوفایی آنها به خاطر بی وفایی روزگار وسرانجام آنها گریان است .
پایان
بهنام راد – بهار 86
